ضمان معاوضی در بیع
منظور از ضمان معاوضی در بیع چیست؟
ضمان معاوضی در بیع موضوع ماده 387 قانون مدنی می باشد. منظور از ضمان معاوضی مسئولیت فروشنده و خریدار مال نسبت به همدیگر است، در صورتی که مورد معامله پیش از آن که تحویل خریدار گردد باطل شود. مطابق با ماده مذکور، اگر مورد معامله عین معین باشد و پیش از تحویل به خریدار، بدون تقصیر فروشنده از بین برود، در این صورت بیع منفسخ می شود. در این شرایط ضمان معاوضی بر عهده فروشنده قرار می گیرد، یعنی اگر ثمن معامله را دریافت کرده باشد، باید آن را به خریدار بازگرداند. در ادامه این نوشتار ضمن بررسی حقوقی ضمان معاوضی در بیع، به بررسی مرجع قضایی صالح برای رسیدگی به دعاوی ناشی از ضمان معاوضی خواهیم پرداخت.
شرایط ضمان معاوضی در بیع چیست؟
برای آن که ضمان معاوضی در بیع موضوع ماده 387 قانون مدنی ایجاد شود، باید شرایط زیر وجود داشته باشد:
مورد معامله عین معین باشد: منظور از عین معین مال مشخصی است که در عالم خارج قابل اشاره باشد. مثل یک دستگاه موتورسیکلت خاص و … ضمان معاوضی در بیع تنها هنگامی ایجاد می شود که مورد معامله عین معین باشد. در صورتی که ثابت شود مورد معامله مال کلی یا کلی فی الذمه است، معامله منفسخ نخواهد شد. منظور از مال کلی مالی است که در خارج قابل تشخیص نباشد. مثل یک دستگاه تلویزیون کلی و … .
مورد معامله باید تلف شده باشد: شرط اصلی برای تحقق ضمان معاوضی در بیع، این است که مورد معامله باید تلف شده باشد. به عبارت دیگر معامله بین خریدار و فروشنده تنها در صورتی فسخ می شود که مال مورد معامله بدون عمد و تقصیر فروشنده تلف شود. بنابراین چنانچه ثابت شود فروشنده یا خریدار به صورت عمدی مال مورد معامله را تخریب کرده است، ضمان معاوضی محقق نخواهد شد.
مورد معامله باید پیش از تسلیم به خریدار تلف شود. در نتیجه اگر مورد معامله پس از آن که به خریدار تحویل گردید از بین برود، ضمان معاوضی محقق نخواهد شد.
یکی دیگر از شروط لازم برای تحقق ضمان معاوضی این است که باید میان طرفین قرارداد بیع یا همان خرید و فروش منعقد شده باشد. باید توجه داشت که مطابق با قانون مدنی ضمان معاوضی در مورد سایر عقود مثل صلح، هبه، رهن، اجاره و … قابلیت اجرا ندارد.
آثار ضمان معاوضی در بیع چیست؟
هرگاه معلوم شده که همه شرایط قانونی لازم برای ضمان معاوضی وجود دارد، آثار حقوقی زیر ایجاد می شود:
بیع منفسخ می شود. منظور از منفسخ شدن انحلال غیر ارادی بیع است. به عبارت دیگر در ضمان معاوضی اراده طرفین در فسخ قرارداد تاثیری ندارد. هرگاه معلوم شود مورد معامله عین معین بوده و پیش از تحویل به خریدار تلف شده، عقد بیع به صورت خود به خودی منفسخ شده و آثار قانونی آن از بین می رود.
با توجه به منفسخ شدن قرارداد، اگر فروشنده ثمن یا همان بهای معامله را از خریدار دریافت کرده باشد، باید آن را به خریدار بازگرداند. در ضمان معاوضی هنگامی که مورد معامله تلف می شود، از اموال فروشنده به شمار می رود. در نتیجه مطابق با ماده 387 قانون مدنی فروشنده باید وجهی که از خریدار بابت مورد معامله دریافت کرده را به وی بازگرداند.
نکته شایان توجه در خصوص آثار ضمان معاوضی در بیع این است که آثار این ضمان به صورت خود به خودی ایجاد شده و اراده طرفین قرارداد در ایجاد آن تاثیری ندارد. در واقع ضمان معاوضی با ایجاد حق فسخ برای طرفین قرارداد متفاوت است. در صورت ایجاد حق فسخ، دارنده حق فسخ می تواند معامله را فسخ کند یا نکند. این در حالی است که در صورت ایجاد شرایط ضمان معاوضی، طرفین قرارداد نمی توانند مانع فسخ معامله شوند.
با منفسخ شدن بیع در نتیجه ضمان معاوضی، رابطه قراردادی میان خریدار و فروشنده از بین می رود. بنابراین اگر فروشنده مبلغ قرارداد را از خریدار دریافت کرده باشد، باید آن را به وی بازگرداند.
چگونگی اقامه دعوای انفساخ بیع در نتیجه ضمان معاوضی
چنانچه به هر دلیلی ثابت شود شرایط مندرج در ماده 387 قانون مدنی وجود دارد، بیع منفسخ می شود. با این حال در بسیاری از موارد یکی از طرفین قرارداد (معمولاً فروشنده) برای رهایی از آثار ضمان معاوضی ادعای عدم فسخ قرارداد را مطرح می سازد. رسیدگی به دعوای انفساخ و عدم انفساخ بیع، در صلاحیت دادگاه عمومی و حقوقی شهرستان قرار دارد. طرح این دعوی در دادگاه عمومی و حقوقی مستلزم تنظیم دادخواست و ارائه آن به دفتر دادگاه می باشد. دادخواست برگه چاپی خاصی است که مشخصات دعوای انفساخ بر روی آن قید می شود. برای آن که به دادخواست رسیدگی شود، باید اطلاعات زیر در آن درج شده باشد:
نام، نام خانوادگی و سایر مشخصات مربوط به خواهان؛ خواهان کسی است که دعوای حقوقی به تقاضای او شروع می شود و هرگاه او انصراف دهد، رسیدگی به دعوای حقوقی نیز متوقف خواهد گردید.
نام، نام خانوادگی و سایر مشخصات مربوط به خوانده؛ خوانده کسی است که دعوای حقوقی بر علیه او اقامه می شود، در این دعوی خوانده طرف مقابل قرارداد است که از انجام تعهدات قراردادی خویش خودداری می کند.
موضوع دعوی؛ موضوع دعوای مورد بحث حسب مورد ممکن است اعلام انفساخ قرارداد یا صحت قرارداد باشد. در واقع با توجه به این که دعوای حقوقی توسط چه کسی اقامه شده است، موضوع دعوی متفاوت است.
دلایل و منضمات؛ در این بخش از دادخواست، خواهان یا وکیل او باید کلیه اسناد و مدارکی که به آنها استناد می کند را در دادخواست بیان کند. علاوه بر این چنانچه برای اثبات ادعا به شهادت شهود استناد می شود، نام و نشانی محل اقامت شهود نیز باید در دادخواست قید شود.
نکات حقوقی
ضمان معاوضی در بیع موضوع ماده 387 قانون مدنی به معنای منفسخ شدن قرارداد خرید و فروش است. این ضمان هنگامی محقق می شود که پیش از تحویل مورد معامله توسط فروشنده به خریدار، مورد معامله از بین برود. در این صورت معامله منفسخ شده و اگر فروشنده ثمن معامله را دریافت کرده باشد، باید آن را به خریدار مسترد نماید.
