قرارداد کنسرسیوم
قرارداد کنسرسیوم چیست؟
بعد از کودتای بیست و هشتم مرداد ماه سال 1333 هجری شمسی قراردادی موسوم به قرارداد کنسرسیوم بین دولت وقت ایران و کنسرسیومی از شرکت های نفتی بین المللی انعقاد گردید. طبق این قرارداد بهره برداری و استفاده از منابع نفتی ایران به صورت پنجاه، پنجاه و یا همان نصف نصف بین دولت مرکزی ایران و شرکت های کنسرسیومی بین المللی باید انجام می گرفت.
قرارداد کنسرسیوم (2)
قرارداد کنسرسیوم چگونه و توسط چه کسانی منعقد شد؟
بعد از کودتای بیست و هشتم مرداد ماه سال 1333 هجری شمسی دولت سرلشکر فضل الله زاهدی تشکیل شد. دولت زاهدی تلاش کرد تا روابط منقطع بین دولت های انگلستان و ایران را که در زمان دولت دکتر محمد مصدق کاملا تیره و تار شده بود از سر بگیرد. در این باره نیز موفق عمل کرد و بعد از مدتی مذاکرات نفتی ایران توسط دولت زاهدی به سرپرستی وزیر اقتصاد و دارایی وقت علی امینی در بیست و دوم فروردین 1333 آغاز شد. مذاکرات نفتی گفته شده در نهایت منجر به انعقاد قراردادی به نام قرارداد کنسرسیوم گردید. لازم به ذکر است که دکتر علی امینی در دولت دکتر محمد مصدق نیز وزیر دارایی بودند. با توجه به این که در زمان دولت دکتر محمد مصدق صنعت نفت ایران ملی شده بود حالا در این دولت تازه کار و پس از کودتای 28 مرداد ماه سعی بر این بود تا مجددا امتیازاتی به کشورهای پیشین که از فروش نفت ایران منتفع می شدند برسد. بنابراین در نهایت طی قرارداد موسوم به قرارداد کنسرسیوم اول این که پس از حدود چهار سال وقفه در فروش نفت ایران مجددا نفت ایران فروخته شد و از طرفی طبق قرارداد گفته شده دولت ایران تضمین کرده بود برای مدت بیست و پنج سال نفت تولید شده ی خود را فقط به شرکت های عضو کنسرسیوم بفروشد. شرکت های عضو کنسرسیوم بین المللی شامل شرکت های نفتی آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی بودند. بدین ترتیب در شکل و قالبی نو نفت ایران مجددا در اختیار بیگانگان قرار می گرفت. بعد از انجام مذاکرات بین دولت ایران و نمایندگان کنسرسیوم های گفته شده در نهایت در بیست و هشتم شهریور 1333 طرفین قرارداد متن قرار داد را امضا نمودند و در نهایت در ششم آبان ماه همان سال نیز این قرارداد به تایید مجلس شورای ملی رسید و پس از آن به تایید مجلس سنا رسید. البته لازم به ذکر است در رابطه با مخالفت با این قرارداد نفتی محمد درخشش که یکی از نمایندگان تهران در مجلس شورای ملی بود در نطق هفت ساعته ی خود در مجلس شورای ملی به مخالفت همه جانبه با این قرارداد پرداخت اما در نهایت در بیست و نهم مهر ماه همان سال و قبل از تایید مجلس سنا این قرارداد تنها با 5 رای مخالف به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
قرارداد کنسرسیوم (3)
شرکت های کنسرسیومی چه شرکت هایی بودند؟
تا دهه ی هفتاد میلادی و ظهور بحران ناشی از جنگ مابین اعراب و اسرائیل هفت شرکت نفتی بزرگ در دنیا فعال بود که این هفت شرکت تقریبا بیش از هشتاد و پنج درصد از منابع نفتی جهان را در اختیار خود داشتند. این هفت شرکت نفتی بزرگ جهان را با نام یا بهتر است بگوییم با لقب هفت خواهران می شناختند. در کنسرسیوم تشکیل شده هفت شرکت بزرگ حضور داشتند و تنها عضو غایب در این کنسرسیوم شرکت نفتی فرانسه بود. شرکت نفت فرانسه بعدها تبدیل به یکی از شرکت های بزرگ و یا ابر شرکت های نفتی شد. هفت شرکت گفته شده در کنار شرکت نفتی فرانسوی شرکتی جدید به نام IOP یا شرکای نفتی ایران را ثبت کردند. این شرکت نفتی به عنوان یک شرکت پیمانکار تمام پروژه های نفتی مربوط به صنایع نفتی ایران اعم از اکتشاف، استخراج و فروش نفت را در ایران انجام می دادند. این فرایند همزمان با ملی شدن صنعت نفت در ایران انجام گرفته بود. در این کنسرسیوم انجام شده شرکت نفت انگلستان که بعدها تغییر نام به شرکت نفت بریتانیا داد حدود چهل درصد از سهام کل شرکت را در اختیار داشت. دومین سهامدار عمده در این کنسرسیوم نیز یک شرکت نفتی انگلیسی هلندی به نام رویال داچ شل بود که سهام این شرکت چهارده درصد از کل سهام شرکت بود. سومین سهامدار نیز در این کنسرسیوم شرکت نفتی فرانسه بود. شرکت نفت فرانسه در حال حاضر با نام توتال به فعالیت های نفتی خود ادامه می دهد. چهل درصد از سهام باقی مانده نیز مربوط به پنج شرکت نفتی آمریکایی بود که به طور مساوی به صورت هشت درصد بین هر یک از آنها تقسیم شده بود. پنج شرکت نفتی آمریکا شامل شرکت های نفتی خلیج، تکراکو، استاندارد اویل کالیفرنیا، نیوجرسی و نیویوک بودند. بعد از مدت زمانی، سه شرکت نفتی خلیج، تکراکو و استاندارد اویل کالیفرنیا با یکدیگر ادغام شدند و یک شرکت نفتی به نام شوران را به وجود آوردند. دو شرکت دیگر یعنی نیوجرسی و نیویوک نیز با هم ادغام شدند و شرکتی به نام اگران مویل را به وجود آوردند. به طور کلی می توان چنین گفته که شرکت های نفتی که در سال 1333 هجری شمسی کنترل و مدیریت نفت ایران را در دست خود گرفتند بزرگترین شرکت های نفتی جهان بودند یا بهتر است بگوییم غول های نفتی جهان بودند که کنترل کامل بازار نفت جهان را در اختیار خود داشتند.
قرارداد کنسرسیوم (4)
کنسرسیوم سال 1352 یا تمدید قرارداد کنسرسیوم
قرارداد کنسرسیومی که در سال 1333 بین دولت ایران و شرکت های گفته شده منعقد شد برای مدت 25 سال بود. در سال 1351 هجری شمسی نیز بعد از این که محمدرضا شاه در انگلستان با روسای شرکت های نفتی ملاقات کرد در صدد این بود تا قرارداد جدیدی منعقد کند که مدت آن بیست سال بود. طی این قرارداد تمام امتیازات گفته شده در بالا که به هفت شرکت نفتی داده شده بود مجددا به آنها داده می شد با این تفاوت که در این قرارداد جدید به شرکت های نفتی غربی اجازه ی حفاری و ساخت و ساز در زمینی به وسعت حدود 262 کیلو متر مربع را می دادند. طبق این قرارداد کنسرسیوم جدید، تعهدات ایران که در کنسرسیوم سال 1333 متعهد به اجرای آن ها شده بود لغو گردید و قرارداد جدید بین دولت شاهنشاهی ایران و شرکت های نفتی منعقد شد. قرارداد جدید را با نام گام نهایی ملی شدن صنعت نفت به اطلاع مردم رساندند.
قرارداد کنسرسیوم (5)
پایان قرارداد کنسرسیوم
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تمام قراردادهای خارجی رژیم پهلوی از جمله این قرارداد لغو شدند و تمام امتیازات داده شده در اختیار شرکت ملی نفت ایران قرار گرفتند. البته شرکت های نفتی گفته شده در بالا به دادگاه لاهه شکایت بردند اما در نهایت در سال 1369 هجری شمسی پرونده ی قرارداد کنسرسیوم برای همیشه بسته شد.
