پرداخت دیه توسط بیت المال
دیه چیست و در چه مواردی توسط بیت المال پرداخت می شود؟
دیه اعم از مقدر یا مقدر یکی از انواع مجازات های مالی است که در موارد ارتکاب جنایت غیرعمدی یا عمدی در مواردی که قصاص ندارد می بایست توسط مرتکب، عاقله یا بیت المال پرداخت شود. مطابق با ماده 452 قانون مجازات اسلامی دیه حق شخصی مجنی علیه یا اولیای دم است. از نظر حقوقی آثار و احکام مسئولیت مدنی یا ضمان بر دیه بار می شود. همانطور که اشاره شد مسئولیت پرداخت دیه ممکن است با مرتکب جنایت، عاقله وی یا بیت المال باشد. در نوشتار پیش رو ضمن بررسی شرایط اثبات دیه، موارد پرداخت دیه توسط بیت المال را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
موارد پرداخت دیه توسط بیت المال کدام است؟
برخی از مهمترین موارد پرداخت دیه توسط بیت المال عبارت از موارد زیر است:
در مواردی که دیه باید توسط عاقله پرداخت شود، چنانچه مرتکب عاقله نداشته باشد، یا عاقله او به دلیل نداشتن تمکن مالی نتواند در مهلت مقرر دیه را بپردازد مطابق با ماده 470 قانون مجازات اسلامی، دیه از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی نمی کند دیه جنایت بر نفس (قتل) باشد یا جنایت بر اعضاء و منافع.
اگر جانی از اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی باشد و مرتکب جنایت خطای محض گردد، شخصاً می بایست دیه را پرداخت نماید(عاقله ندارد). در این صورت اگر توانایی مالی پرداخت دیه را نداشته باشد، به او مهلت مناسب برای پرداخت دیه داده می شود. اگر در مهلت مناسب نیز مرتکب نتواند دیه را پرداخت کند، مطابق با ماده 471 قانون مجازات اسلامی دیه توسط دولت پرداخت می شود. در نتیجه یکی دیگر از موارد پرداخت دیه توسط بیت المال ارتکاب جنایت خطای محض توسط اقلیت های دینی است.
به موجب ماده 473 قانون مجازات اسلامی چنانچه مامور قانون در اجرای وظایف قانونی خود، عملی را مطابق با مقررات انجام دهد و همان عمل باعث فوت یا صدمه بدنی به کسی شود، دیه از بیت المال پرداخت می شود. بدیهی است اگر مامور قانون برخلاف مقررات قانونی مرتکب جنایت عمدی یا غیر عمدی شود، پرداخت دیه حسب مورد با خود مرتکب یا عاقله او خواهد بود.
علاوه بر این مطابق با تبصره ماده 473 اگر کسی با علم و آگاهی نسبت به ممنوعه بودن مناطق نظامی و ممنوعه به این اماکن وارد شده و مطابق با مقررات قانونی به او تیراندازی شده باشد، دیه از عهده مامور ساقط است. لیکن چنانچه ثابت شود مجنی علیه از ممنوعه بودن منطقه مذکور آگاهی نداشته، دیه از بیت المال پرداخت می شود.
دیگر موارد پرداخت دیه توسط بیت المال
علاوه بر موارد مذکور برخی از دیگر موارد پرداخت دیه توسط بیت المال از قرار زیر است:
در جنایات شبه عمدی چنانچه به دلایلی مثل فوت یا فرار به مرتکب دسترسی نباشد، دیه از اموال او پرداخت می شود. در این صورت اگر مرتکب مالی نداشته باشد یا اموال وی کفاف پرداخت دیه را ندهد، دیه از بیت المال پرداخت می شود.
همچنین مطابق با ماده 475 قانون مجازات اسلامی در صورتی که به دلیل فوت یا فرار مرتکب دسترسی به او ممکن نباشد، در جنایات خطای محضی که پرداخت دیه آن با مرتکب است، دیه از اموال مرتکب پرداخت می شود. در این صورت نیز چنانچه مرتکب مالی نداشته باشد یا اموال او کفاف پرداخت دیه را ندهد، دیه از بیت المال پرداخت می شود.
یکی دیگر از موارد پرداخت دیه توسط بیت المال، وجود علم اجمالی است. چنانچه نسبت به ارتکاب جنایت توسط یک نفر از دو یا چند نفر معین، علم اجمالی وجود داشته باشد در صورت وجود لوث، مقررات مربوط به قسامه اجراء می شود. در صورت عدم وجود لوث صاحب حق می تواند از متهمان مطالبه سوگند نماید. در این صورت اگر تمام متهمین سوگند یاد کنند دیه قتل از بیت المال پرداخت می شود. در مورد غیر قتل (جنایات مادون نفس)، دیه توسط متهمان به صورت مساوی پرداخت می شود.
در موارد وقوع قتل، اگر قاتل شناخته نشود و با وجود لوث نوبت به قسامه متهم برسد و او قسامه را اقامه کند، دیه از بیت المال پرداخت می شود. همچنین در غیر از موارد وجود لوث نیز اگر نوبت به سوگند متهم برسد و او بر عدم انجام قتل سوگند یاد کند، دیه از بیت المال پرداخت می شود.
شیوه و مراحل پرداخت دیه توسط بیت المال
بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1394، در موارد پرداخت دیه توسط بیت المال، مقام قضایی رسیدگی کننده به پرونده می بایست به مرجع پرداخت کننده دیه ابلاغ نماید تا برای دفاع از حقوق بیت المال نماینده قانونی خود را جهت حضور در جلسه رسیدگی معرفی نماید.
نماینده قانونی بیت المال علاوه بر حضور در جلسه دادرسی، حق ارائه دفاعیات سازمان متبوع برای عدم پرداخت بیت المال را دارد. همچنین وی می تواند به نمایندگی از سازمان متبوع خود درخواست تجدید نظر و فرجام خواهی را در مورد پرداخت دیه مطرح نماید.
علاوه بر موارد مذکور یکی دیگر از موارد پرداخت دیه توسط بیت المال این است که محکوم به مجازات حدی، قصاص یا تعزیر در اثر اجرای مجازات کشته شود یا صدمه ای بیش از مجازات مورد حکم به او وارد شود. دراین صورت اگر قتل یا صدمه عمدی یا مستند به تقصیر مرتکب نباشد، دیه از بیت المال پرداخت می شود. در این صورت قصاص، تعزیر و پرداخت دیه توسط مرتکب منتفی است.
یکی دیگر از موارد پرداخت دیه توسط بیت المال موضوع ماده 486 قانون مجازات اسلامی است. مطابق با این ماده اگر پس از اجرای حکم قصاص، تعزیر یا حد که موجب قتل یا صدمه بدنی شده است، پرونده در دادگاه صالح طبق مقررات مورد بررسی مجدد قرار گیرد و عدم صحت حکم مذکور ثابت شود، دادگاه رسیدگی کننده حکم پرداخت دیه از بیت المال را صادر می کند. سپس پرونده را با ذکر مستندات به مرجع قضایی مربوط ارسال می نماید. در صورت اثبات عمد یا تقصیر قاضی یا سایر مقامات دخیل در پرونده، شخص مقصر مسئول است و به پرداختن دیه به بیت المال محکوم می شود.
