در نظام حقوق کیفری ایران، یکی از موضوعات حساس و بنیادین، تعیین مرز مسئولیت کیفری کودکان است. قانون‌گذار با هدف حمایت از رشد طبیعی و ذهنی کودکان، برای آن‌ها امتیازات خاصی در نظر گرفته است.
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی به‌طور مشخص درباره عدم مسئولیت کیفری اطفال صحبت می‌کند. در این مقاله تلاش می‌شود تا این ماده به زبان ساده تشریح شود و پیامدهای آن در نظام عدالت کیفری بررسی گردد. همچنین نکاتی کاربردی برای خانواده‌ها و مخاطبان دارای دغدغه‌های حقوقی در این حوزه ارائه خواهد شد.
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی به زبان ساده
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ بیان می‌دارد:
«افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند.»
در این ماده، قانون‌گذار با استناد به مبانی فقه اسلامی، افرادی که به سن بلوغ شرعی نرسیده‌اند را از مسئولیت کیفری معاف کرده است. طبق نظر مشهور فقهی، سن بلوغ برای دختران ۹ سال تمام قمری و برای پسران ۱۵ سال تمام قمری است. به عبارت دیگر، اگر کودکی پیش از رسیدن به این سن مرتکب عمل مجرمانه‌ای شود، مشمول مجازات کیفری نخواهد بود و برخورد با او جنبه تربیتی و حمایتی خواهد داشت.
فلسفه حقوقی پشت ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی
قانون‌گذار با تصویب ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، اهداف متعددی را دنبال می‌کند که از جمله آن‌ها می‌توان به حمایت از رشد روانی و اجتماعی کودکان، پیشگیری از آسیب‌های ناشی از برخورد شدید قضایی و فراهم‌سازی زمینه‌های بازپروری اشاره کرد (شفیعی و همکاران، ۱۳۹۸). در واقع، مسئولیت کیفری تنها زمانی معنا پیدا می‌کند که فرد توان درک عمل خود و پیامدهای آن را داشته باشد. کودکان زیر سن بلوغ از نظر روان‌شناختی و ذهنی هنوز به این سطح از بلوغ نرسیده‌اند.
تفاوت مسئولیت کیفری کودکان و بزرگسالان
مسئولیت کیفری به معنای پاسخ‌گویی فرد نسبت به عمل مجرمانه‌ای است که انجام داده است. در نظام حقوقی ایران، این مسئولیت برای بزرگسالان با در نظر گرفتن عناصر سه‌گانه جرم (عنصر قانونی، مادی و معنوی) بررسی می‌شود. اما در مورد کودکان، عنصر معنوی (نیت و آگاهی از جرم) مورد تردید است. به همین دلیل قانون‌گذار با تعیین سن خاصی، مرز میان کودک و بزرگسال را مشخص کرده است (فتحی، ۱۳۹۹).
همچنین باید توجه داشت که قانون مجازات اسلامی در مواد دیگر، از جمله ماده ۱۴۵، به مسئله رشد عقلی و تمایز میان بلوغ جسمی و عقلی نیز پرداخته است. در نتیجه، مراجع قضایی ممکن است در برخی موارد از کارشناسان روان‌شناسی و پزشکی قانونی برای تعیین رشد عقلی کودک استفاده کنند.
تأثیر سن بلوغ در حقوق کیفری ایران
یکی از نقدهایی که به ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی وارد می‌شود، تفاوت میان سن مسئولیت کیفری در ایران و کشورهای دیگر است. در بسیاری از نظام‌های حقوقی، سن مسئولیت کیفری بالاتر از سن بلوغ شرعی در نظر گرفته می‌شود. برای مثال، در فرانسه حداقل سن مسئولیت کیفری ۱۳ سال و در انگلستان ۱۰ سال است. در ایران، استفاده از سن بلوغ شرعی باعث شده میان دختران و پسران تفاوت قانونی ایجاد شود که این موضوع بحث‌برانگیز است و برخی حقوقدانان آن را تبعیض‌آمیز می‌دانند (صادقی، ۱۴۰۰).
مثال‌های واقعی از اجرای ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی
برای روشن‌تر شدن کاربرد این ماده، به چند مثال عملی اشاره می‌شود:
- در پرونده‌ای مربوط به یک کودک ۸ ساله که اقدام به آتش‌زدن عمدی یک مغازه کرده بود، دادگاه طبق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی حکم به عدم مسئولیت کیفری صادر کرد و پرونده به شورای حل اختلاف ارجاع شد تا ترتیبات بازپروری و جبران خسارت بررسی شود.
- در موردی دیگر، پسری ۱۴ ساله متهم به سرقت شد. با توجه به اینکه سن وی کمتر از ۱۵ سال قمری بود، دادگاه کیفری کودک با استناد به ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی و گزارش روان‌شناسی، وی را فاقد مسئولیت کیفری دانست و تصمیم به مراقبت خانواده و ارجاع به خدمات مشاوره‌ای گرفت.
سؤالات متداول درباره ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی
۱. آیا کودکان زیر ۹ یا ۱۵ سال می‌توانند مجازات شوند؟
خیر. طبق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، کودکانی که به سن بلوغ شرعی نرسیده‌اند، مسئولیت کیفری ندارند و مجازات نمی‌شوند. اما ممکن است تحت مراقبت‌های تربیتی قرار گیرند.
۲. تفاوت دختران و پسران در این ماده چیست؟
دختران از سن ۹ سال تمام قمری و پسران از ۱۵ سال تمام قمری مشمول مسئولیت کیفری می‌شوند. این تفاوت ناشی از مبانی فقهی است که سن بلوغ را متفاوت در نظر گرفته است.
۳. اگر کودکی مرتکب جرم شود، خانواده چه باید بکند؟
خانواده باید فوراً با یک وکیل کیفری متخصص در امور حقوق کیفری کودکان مشورت کند. وکیل می‌تواند در دادرسی حضور یابد و از حقوق کودک دفاع کند. همچنین ممکن است مشاوره‌های روان‌شناسی نیز نیاز باشد.
نکاتی برای والدین و اولیای قانونی
- والدین باید با مفاد ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی و سن مسئولیت کیفری آشنا باشند تا در صورت بروز مشکل اقدام مناسبی انجام دهند.
- آموزش کودکان درباره رفتارهای مجرمانه و پیامدهای آن نقش مهمی در پیشگیری از ارتکاب جرم دارد.
- حضور وکیل پایه یک دادگستری در پرونده‌های مرتبط با کودکان بسیار اهمیت دارد؛ زیرا روند رسیدگی در دادگاه‌های اطفال با دادگاه‌های عمومی متفاوت است.
دعوت به مشاوره حقوقی برای ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی
اگر شما یا فرزندتان با مسائل حقوقی مرتبط با مسئولیت کیفری کودکان مواجه هستید، می‌توانید با گروه وکلای پارسا تماس بگیرید. تیم ما با تجربه در پرونده‌های کیفری کودکان آماده ارائه مشاوره تخصصی و دفاع موثر در مراجع قضایی است.
📞 شماره تماس: 09124857572
نتیجه‌گیری
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایتی در برابر کودکان درگیر در پرونده‌های کیفری است. این ماده با تمرکز بر اصل عدم مسئولیت کیفری افراد نابالغ، نظام قضایی را به سمت عدالت ترمیمی و تربیتی سوق می‌دهد. با آگاهی بیشتر خانواده‌ها و بهره‌گیری از مشاوره‌های تخصصی، می‌توان از حقوق کودکان به‌درستی صیانت کرد و مسیر بازپروری آن‌ها را هموار ساخت.
