فرق غبن فاحش و افحش

فرق غبن فاحش و افحش در معاملات

غبن به معنای ضرر و زیان در معامله است و زمانی رخ می دهد که تفاوت زیادی بین قیمت و ارزش مورد معامله وجود داشته باشد. به لحاظ میزان تفاوت دو نوع غبن وجود دارد: غبن فاحش و غبن افحش. در این مقاله فرق غبن فاحش و افحش بیان شده و رویه قانونی اعلام و رسیدگی به آن تشریح می گردد.

غبن یعنی چه؟

قبل از بیان فرق غبن فاحش و افحش باید برخی مفاهیم مانند غبن و خیار غبن تعریف شود. غَبن در لغت به معنی خسارت، ضرر و زیان است. در اصطلاح حقوقی غبن در مورد معاملات به کار رفته و به معنای ضرر و زیان یک طرف در اثر معامله است که معمولا در اثر فریب و نیرنگ طرف دیگر پدید می آید. به عنوان مثال فردی کالایی را خریده و بعد از مدتی متوجه می شود به علت فریب فروشنده آن را گران خریده و ضرر کرده است. غبن در مورد فروشنده هم امکان پذیر است. به عنوان مثال فروشنده بعد از فروش مال خود متوجه شود آن را بسیار ارزان تر از قیمت واقعی فروخته است. به هر حال مغبون کسی است که در معامله دچار ضرر و خسران شده و غابن طرف دیگر معامله است.

نکته مهم این است که غبن در معامله را نمی توان تحصیل مال از طریق نامشروع دانست و این دو با هم تفاوت اساسی دارند.

خیار غبن یعنی چه؟

طبق ماده 396 قانون مدنی 10 نوع خیار وجود دارد مانند خیار مجلس، خیار حیوان و غیره. خیار به این معناست که در معاملات و قراردادها دو طرف می توانند شروطی را به عنوان شروط فسخ اعلام نمایند. همچنین می توانند برخی خیارات را از قرارداد و معامله خود اسقاط نمایند.

خیار غبن به این معناست که اگر یکی از طرفین در اثر معامله دچار خسران و زیان گردد، حق فسخ یک طرفه را خواهد داشت. به عبارت دیگر مغبون اختیار دارد به صورت یک طرفه معامله را منحل نماید. حق فسخ فقط مختص خریدار یا فروشنده نیست. هر یک از متعاملین این حق را دارند که بعد از اطلاع از غبن، معامله را فسخ و منحل نموده و از این طریق جلو ضرر و زیان را بگیرند.

خیار غبن در مورد عقود معوض امکان دارد. عقود معوض یعنی عقودی که طرفین نسبت به یکدیگر تعهداتی داشته و عوضی در مقابل انجام تعهد، پرداخت می گردد. بیع و اجاره دو نمونه از عقود معوض هستند که اکثر افراد جامعه با آن ارتباط دارند. در مقابل عقود معوض، عقود غیر معوض یا مجانی تعریف می شود، مانند هبه.

شرایط اسقاط خیار غبن

در برخی موارد خیار غبن ساقط می شود. مورد اول زمانی است که خریدار یا فروشنده در هنگام عقد قیمت را عادلانه می دانستند. در این حالت طبق ماده 418 قانون مدنی حق فسخ نخواهند داشت. مورد دوم زمانی که خریدار یا فروشنده به جهت اضطرار ناچار به پذیرش قیمت بوده اند، خیار فسخ از آنها ساقط می شود.

فرق غبن فاحش و افحش

در این قسمت فرق غبن فاحش و افحش ذکر می گردد. طبق ماده 420 قانون مدنی، غبن زمانی فاحش است که در عرف قابل مسامحه و چشم پوشی نباشد. حد اعلای غبن، افحش نامیده می شود. برای اینکه مقدار غبن و حد فاحش و افحش مشخص شود، شرایط معامله باید مد نظر قرار گیرد. به عنوان مثال حد غبن در خرید خودرو با حد غبن در خرید طلا متفاوت خواهد بود. بنابراین عدد و نسبت دقیقی برای تمام معاملات وجود ندارد.

به صورت معمول گفته می شود در عقد بیع حد غبن فاحش خمس قیمت (20 درصد) و در برخی موارد عشر قیمت (10 درصد) است. اگر میزان ضرر بیش از این باشد، غبن افحش خواهد بود. تشخیص دقیق این حد به عهده کارشناسان رسمی دادگستری و در صلاحیت دادگاه است.

فسخ قرارداد به جهت غبن افحش

یکی از تفاوت های اصلی غبن فاحش و افحش، خیار فسخ مربوط به آن است. خیار غبن افحش جزو خیارات استثنا است.

طبق رای وحدت رویه شماره 821، مورخ 20/2/1401، اگر در معامله ای کلیه خیارات، حتی خیار غبن و خیار غبن فاحش اسقاط شده باشد، باز هم حق فسخ به دلیل غبن افحش ساقط نمی شود.

مدت زمان استفاده از خیار غبن

طبق ماده 420 قانون مدنی، مغبون به محض اطلاع از ضرر و خسران خود، باید فورا با حق خیار غبن، اقدام به فسخ قرارداد نماید. برای اقدام قضایی در این مورد تاخیر جایز نیست. ممکن است مغبون بعد از اطلاع از غبن طبق عرف سعی کند از طریق میانجیگری و مذاکره مسئله را رفع نماید و اگر فایده نداشت به مراجع قضایی مراجعه نماید. این موضوع با فوریت خیار غبن منافات نداشته و حق فسخ وی را ساقط نمی کند.

مبدا احتساب فوریت خیار غبن، از زمان اطلاع مغبون در نظر گرفته می شود. اگر این تاریخ مشخص نباشد، زمان ارسال اظهارنامه فسخ، ملاک تعیین زمان خواهد بود.

نحوه استفاده از خیار غبن در مراجع قضایی

مغبون به محض اطلاع از ضرر و زیان خود باید با ارسال اظهارنامه به طرف دیگر معامله، موضوع را اعلام نماید. اگر ارسال اظهارنامه برای جبران خسارت وی موثر نیفتد باید به مراجع قضایی مراجعه نماید. یعنی دادخواست خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، به دادگاه ارائه کند.

نکته مهم این است که طبق ماده 421 قانون مدنی، اگر طرف مقابل حاضر به پرداخت تفاوت قیمت باشد، باز هم خیار فسخ از بین نمی رود مگر اینکه مغبون با دریافت اضافه قیمت، رضایت خود را اعلام نماید.

در این دادخواست، خواهان مغبون معامله و خوانده طرف دیگر معامله خواهد بود. دادخواست فسخ معامله به استناد غبن فاحش یا افحش، باید با ذکر دلایل و مدارک و به صورت کاملا تخصصی تنظیم گردد تا در دادگاه قابل استماع و رسیدگی باشد. از این رو لازم است برای تنظیم دادخواست و انجام مراحل قانونی، از یک وکیل متخصص کمک گرفته شود.

برای اثبات غبن، شرایط دو طرف معامله در نظر گرفته می شود. چون غبن یا در اثر بی اطلاعی مغبون از قیمت ها به وجود آمده و یا با فریب غابن. به عنوان مثال وقتی در معامله مسکن، شغل خریدار ساخت و ساز مسکن است نمی تواند ادعا کند از قیمت های مسکن خبر نداشته و از این رو ضرر کرده است.