شرایط قصاص قاتل
موارد صدور حکم محکومیت به مجازات قصاص
به موجب بند ب ماده 14 قانون مجازات اسلامی، قصاص یکی از انواع مجازات های شرعی به شمار می رود که در موارد ایراد جنایات عمدی اعم از قتل و جنایات علیه تمامیت جسمانی افراد اعمال می شود. قصاص حق شخصی مجنی علیه یا اولیای دم او می باشد و با گذشت ایشان، مجازات قصاص ساقط می شود. در صورتی که به هر دلیلی مجازات قصاص بر مرتکب اجرا نشود، دادگاه او را به پرداخت دیه و تحمل مجازات تعزیری (اعم از حبس و جزای نقدی) محکوم می نماید. هرچند مجازات اولیه برای جنایات عمدی قصاص است، لیکن اجرای مجازات قصاص منوط به وجود شرایط قانونی خاصی است که در ادامه مهمترین آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.
شرایط عمومی قصاص قاتل
شرایط قصاص قاتل در فصل سوم قانون مجازات اسلامی (مواد 301 تا 311) تعیین گردیده است. مطابق با ماده 301 قانون مجازات اسلامی یکی از مهمترین شرایط قصاص قاتل این است که مرتکب باید نباید پدر یا جد پدری مقتول باشد. این حکم ریشه در روایات اسلامی دارد و تنها در مورد پدر یا جد پدری اجرا می شود. در واقع در صورتی که قاتل پدر یا جد پدری مقتول باشد، اجرای مجازات قصاص در مورد وی ممکن نیست و وی تنها به پرداخت دیه و تحمل مجازات تعزیری محکوم می گردد.
یکی دیگر از شرایط قصاص قاتل بنابر ماده مذکور، این است که مجنی علیه می بایست عاقل باشد. چنانچه مقتول مجنون یا دیوانه باشد، اجرای مجازات قصاص ممکن نیست. علاوه بر این به موجب ماده قانونی مزبور، یکی از شرایط قصاص قاتل این است که باید در دین با مقتول برابر باشد. بنابراین در صورتی که یک نفر مسلمان، شخص غیر مسلمانی را به قتل برساند، قصاص نخواهد شد.
موانع قصاص قاتل
مطابق با ماده 302 قانون مجازات اسلامی در صورتی که مجنی علیه یکی از حالاتی که در ادامه می آید را داشته باشد، اجرای مجازات قصاص بر جانی ممکن نیست:
مجنی علیه مرتکب جرم حدی مثل زنای به عنف باشد، که مجازات آن سلب حیات است.
مجنی علیه مستحق قصاص نفس باشد. در این صورت چنانچه صاحب حق قصاص مرتکب جنایتی بر مجنی علیه شود، قصاص ثابت نیست. برای مثال اگر برادر مقتول که حق قصاص دارد، قاتل را بدون رعایت شرایط قانونی به قتل برساند، مجازات قصاص قابل اجرا نیست.
چنانچه شخصی در مقام دفاع مشروع، مرتکب جنایتی بر شخصی شود که متجاوز محسوب می شود یا تجاوز او قریب الوقوع است، جانی قصاص نمی شود.
اگر مردی همسر خود را در حال زنا با مرد غریبه ببیند، چنانچه مرتکب قتل زانی و زانیه یا هرکدام از آنان شود، قصاص نمی شود.
مهمترین نکات حقوقی درباره شرایط قصاص قاتل
از جمله شرایط قصاص قاتل مطابق با ماده 306 قانون مجازات اسلامی این است که مجنی علیه جنین نباشد. جنایت بر جنین هرچند پس از حلول روح، موجب قصاص نیست. در چنین شرایطی جانی به پرداخت دیه و تحمل مجازات تعزیری محکوم می شود. شایان توجه است که تحت شرایط خاصی جنایت بر جنین نیز موجب قصاص قاتل می شود. شرایط قصاص قاتل در جنایت بر جنین عبارت از موارد زیر است:
جنین زنده متولد شود.
جنایتی که پیش از ولادت جنین بر مادر وی وارد شده، منجر به فوت طفل پس از تولد او گردد.
نکته دیگر در خصوص شرایط قصاص قاتل این است که ارتکاب جنایت عمدی بر اشخاص نابالغ مستوجب قصاص است. این موضوع در ماده 304 قانون مجازات اسلامی بیان شده است. بنابراین تفاوتی نمی کند که مجنی علیه یک یا صد سال سن داشته باشد، تحقق جنایت عمدی حتی بر طفل تازه متولد شده نیز موجب محکومیت قاتل به قصاص است.
چنانچه مجنی علیه و جانی هر دو غیر مسلمان باشند، قصاص ثابت است. لیکن در صورتی که جانی قبل از اجرای مجازات قصاص مسلمان شود به موجب تبصره 2 ماده 310 قانون مجازات اسلامی اجرای مجازات قصاص ساقط می شود.
شرایط قصاص قاتل از حیث صاحب حق قصاص
همانطور که اشاره شد قصاص یک حق قابل گذشت است. مطابق با ماده 347 قانون مجازات اسلامی صاحب حق قصاص در هر مرحله از مراحل رسیدگی (تحقیقات مقدماتی، دادرسی نخستین و تجدیدنظر) می تواند به صورت مجانی یا با مصالحه در برابر مال یا حق، از قصاص قاتل بگذرد. علاوه بر این باید توجه داشت که طبق ماده 348 قانون مجازات اسلامی حق قصاص به ارث می رسد. بنابراین در صورتی که پیش از استیفای حق قصاص، ولی دم فوت نماید، حق قصاص به وراث حین الفوت او می رسد و ایشان در این خصوص تصمیم می گیرند.
بر اساس ماده 351 قانون مجازات اسلامی منظور از ولی دم وراث حین الفوت مقتول است، به استثنای زوج و زوجه وی که حق قصاص ندارد. شایان توجه است که محدودیت زوج و زوجه برای استیفای حق مجنی علیه تنها محدود به قصاص جانی است. در واقع چنانچه به هر دلیلی مجازات قصاص اجرا نشده و حکم به پرداخت دیه صادر شود، همسر مقتول نیز به نسبت سهم الارث خود از دیه مقتول ارث می برد.
نکات پایانی در خصوص شرایط قصاص قاتل
یکی از شرایط قصاص قاتل این است که چنانچه قصاص منوط به پرداخت فاضل دیه باشد، پیش از اجرای قصاص باید فاضل دیه به قصاص شونده پرداخت شود. منظور از فاضل دیه مواردی است که دیه جانی از دیه مجنی علیه بیشتر باشد. برای مثال با توجه به این که دیه کامل مرد مسلمان دو برابر دیه کامل زن مسلمان است، اگر مرد مسلمانی مرتکب قتل زن مسلمان شود، پیش از اجرای قصاص اولیای دم می بایست نصف دیه کامل را به قصاص شونده پرداخت نمایند. البته با توجه به مشکلات عملی که در نتیجه چنین مقرره قانونی پیش آمد، اجرای این قانون در سال های اخیر تغییراتی داشته است. با تشکیل صندوق خسارات بدنی در مواردی که اولیای دم مقتول توانایی مالی پرداخت فاضل دیه به قاتل را نداشته باشند، فاضل دیه به دستور دادگاه صالح از محل صندوق جبران خسارات بدنی پرداخت می شود.
