حقوق متهم در زمان بازداشت
چه زمانی متهم بازداشت می شود؟
در حقوق ایران بازداشت متهم ممکن است به علل گوناگونی انجام شود. در مورد جرایم عادی بازپرس اصولاً میبایست نخست متهم را برای حضور در روز و ساعت مشخص، احضار نماید. اگر با وجود ابلاغ احضاریه، متهم برای روز مشخص در دادسرا حضور پیدا نکند، بازپرس می تواند دستور جلب در محل یا جلب سیار وی را صادر کند. در نتیجه ضابطین قضایی (مامورین انتظامی) با در دست داشتن دستور قضایی در محل سکونت متهم حاضر شده و او را بازداشت می کنند. در مورد برخی از جرایم مهم و با مجازات سنگین مثل جرایم علیه امنیت عمومی، اگر بیم فرار متهم یا تبانی با شرکای جرم وجود داشته باشد، بازپرس می تواند بدون احضار متهم دستور جلب او را صادر نماید. بنابراین در این مورد نیز مامورین انتظامی متهم را در محل زندگی یا هر جای دیگر که یافت شود، دستگیر می شود.
علاوه بر این به موجب قانون آیین دادرسی کیفری در موارد ارتکاب جرم مشهود، یعنی جرمی که در منظر و تماشای ضابطین دادگستری یا بازپرس و دادستان مرتکب شود، در صورت وجود شرایط قانونی ضابطین قضایی می بایست متهم را بازداشت نمایند. همچنین در طول تحقیقات مقدماتی و رسیدگی نیز ممکن است قرار بازداشت موقت متهم به عنوان قرار تامین صادر شود. در کلیه موارد مذکور متهمی که تحت نظر قرار گرفته و اصطلاحاً بازداشت شده است، از حقوق متعدد قانونی برخوردار خواهد بود. چنانچه مقامات قضایی، ضابطین دادگستری و سایر مسئولین دخیل در پرونده مانع برخورداری متهم از حقوق قانونی خویش گردد، ضمانت اجرای انتظامی و کیفری در قانون برای متخلفین پیش بینی شده است. در این نوشتار برخی از مهمترین حقوق متهم در زمان بازداشت و ضمانت اجرای ممانعت از این حقوق را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
برخی از مهمترین حقوق متهم در زمان بازداشت
به طور کلی دو قانون مهم در مورد حقوق متهم در زمان بازداشت وجود دارد. فصل دوم قانون آیین دادرسی کیفری از مواد 28 تا 63 ذیل عنوان ضابطین دادگستری و تکالیف آنان، برخی از مهمترین حقوق متهم در زمان بازداشت از جمله حق ملاقات با وکیل ذکر شده است. قانون مهم دیگری که به حقوق متهم در زمان بازداشت مربوط است، قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی می باشد. برخی از مهمترین حقوق متهم در زمان بازداشت مطابق با قوانین فوق عبارت از موارد زیر است:
حق سکوت؛ طبق اصل 32 قانون اساسی متهم حق دارد در برابر بازجویی ها، سکوت کند. از نظر ادله اثبات دعوی سکوت متهم به معنای پذیرش اتهام و اقرار به ارتکاب جرم نیست.
حق ملاقات با وکیل؛ از همان لحظه ابتدایی دستگیری و بازداشت متهم، وی حق دارد با یک نفر وکیل دادگستری حداکثر به مدت یک ساعت، گفتگو و مشاوره حقوقی داشته باشد. حق ملاقات با وکیل با حق اختیار وکیل متفاوت است. حق ملاقات با وکیل به صورت استثنائی در صورت بازداشت متهم ایجاد می شود، این به معنای انعقاد وکالتنامه و پذیرش وکالت متهم در محاکم دادگستری نیست. وکیل صرفاً برای راهنمایی و کمک به متهم از طریق مشاوره حقوقی و ارائه راهکارهای قانونی به وی حضور می یابد.
حق اطلاع به خانواده و بستگان؛ متهم حق دارد با استفاده از تلفن یا سایر وسایل ارتباط از راه دور اعضای خانواده یا بستگان نزدیک خود را در جریان بازداشت شدن خویش قرار دهد. ضابطین دادگستری می بایست شرایط لازم برای برقراری ارتباط متهم با خانواده یا بستگانش را فراهم کنند.
حق قرار گرفتن تحت معاینه پزشکی؛ مطابق با ماده 51 قانون آیین دادرسی کیفری به درخواست متهم، اعضای خانواده یا بستگان او به تعیین دادستان، باید یکی از پزشکان معتبر شخص بازداشت شده را معاینه نماید.
حقوق متهم در زمان بازداشت مطابق با قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی
حقوق متهم در زمان بازداشت مطابق با قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی عبارت از موارد زیر است:
مطابق با ماده 5 قانون مذکور اصل منع دستگیری افراد ایجاد می کند، در موارد ضروری نیز به حکم و ترتیبی باشد که قانون معین کرده است. در صورت بازداشت فرد می بایست پرونده فوراً تشکیل گردیده و برای مقام قضایی ارسال شود.
مطابق با بند 9 ماده 6 قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی هرگونه شکنجه متهم به قصد گرفتن اقرار یا اجبار او به امور دیگر ممنوع است. اقرار هایی که در نتیجه شکنجه یا اقدامات خلاف قانون اخذ می شود، فاقد حجیت شرعی و قانونی می باشد.
تحقیقات و بازجویی ها از متهم بازداشت شده می بایست مبتنی بر شیوه های علمی، آموزش قبلی و نظارت لازم انجام گیرد. پرسش هایی که بازجو می پرسد باید مفید، روشن و مرتبط با اتهام باشد. کنجکاوی در اسرار شخصی و خانوادگی و سوال از گناهان گذشته افراد و پرداختن به موضوعات غیر مرتبط به پرونده در زمان بازداشت متهم ممنوع است.
مامورین و مقامات دخیل از پرونده می بایست از دخل و تصرف در اسناد، مدارک و اشیایی که ارتباطی با موضوع پرونده ندارد، احراز نمایند. همچنین در صورت تصرف، می بایست در حفظ و نگهداری از آنها تلاش به عمل آمده و تخریب آنها جلوگیری شود.
ایذای افراد بازداشت شده از قبیل بستن چشم ها یا سایر اعضای آنان و تحقیر و استخفاف آنان به هر نحو که باشد ممنوع است.
بازجویان و ماموران می بایست هنگام تحقیق و بازجویی از پوشاندن صورت یا نشستن پشت سر متهمان یا بردن آنان به اماکن نامعلوم و انجام سایر اقدامات خلاف قانون در هنگام بازداشت متهم ممنوع است.
ضمانت اجرای عدم رعایت حقوق متهم چیست؟
رعایت حقوق متهم در زمان بازداشت از جمله اصلی ترین وظایف ضابطین دادگستری و مقامات قضایی به شمار می رود. در صورتی که مقامات مذکور مانع برخورداری متهم از حقوق قانونی خویش گردند ممکن است به صورت زیر مجازات شوند:
در صورتی که بازداشت متهم به صورت غیر قانونی و بدون دستور قضایی انجام گیرد، مرتکب به مجازات حبس تعزیری جرم بازداشت غیر قانونی محکوم می گردد.
در صورتی که هر یک از حقوق متهم در زمان بازداشت مثل حق به همراه داشتن وکیل، حق ملاقات با پزشک و … رعایت نگردد، به استناد ماده 63 قانون آیین دادرسی کیفری مرتکب به مجازات انتظامی تا درجه 4 محکوم می گردد.
